امام محمد باقر علیه السلام

باقر العلوم

محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام محمدِ باقر(علیه السلام) (۵۷–۱۱۴ق) پنجمین امام شیعیان بعد از پدرش امام سجاد(علیه السلام) است. مشهورترین لقب او «باقر» به معنای شکافنده است که برپایه حدیث لوح، این لقب را پیامبر اسلام(ص) پیش از ولادتش به او داد. امام باقر(ع) حدود ۱۹ سال امامت شیعیان (از سال ۹۵ق تا ۱۱۴ق) را برعهده داشت که با پنج تن از خلفای بنی‌امیه همزمان بود: ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک. امام در ۵۷ سالگی در ۷ ذی‌الحجه سال ۱۱۴ق به شهادت رسید. برخی هشام بن عبدالملک و بعضی ابراهیم بن ولید را عامل شهادت او دانسته‌اند. طبق منابع تاریخی، امام باقر(ع) هنگام واقعه کربلا خردسال بود و در این واقعه حضور داشت.

باقرالعلوم(ع) در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد بنی‌هاشم بود و احادیث فراوانی در زمینه‌های مختلفی همچون فقه، توحید، سنت نبوی، قرآن و اخلاق از او نقل شده است تا جایی که محمد بن مسلم ۳۰ هزار حدیث و جابر بن یزید جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند. او جنبشی علمی پدید آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. شمار اصحاب و شاگردان او را ۴۶۲ تن دانسته‌اند. در دوره امامت او، تدوین دیدگاه‎های شیعه در رشته‌های گوناگون مانند اخلاق، فقه، کلام و تفسیر آغاز شد.

کتاب‌های متعددی درباره امام باقر(ع) منتشر شده که مسند الامام الباقر(ع) اثر عزیزالله عطاردی از جمله آنهاست.

محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب امام پنجم ما شیعیان است. امام محمد باقر(ع) پسر امام سجاد (ع) بودند که در واقعه کربلا حضور داشته و خردسال بوده است. آن حضرت مانند همه امامان و پیشوایان ما دارای خصایل نیکوی اخلاقی و علم و دانش فراوان بودند و پس از پدر بزرگوارشان به مقام امامت و ولایت دست یافتند.

زندگی‌نامه

امام باقر(علیه السلام) فرزند امام سجاد(علیه السلام) و فاطمه دختر امام حسن(علیهما السلام) است. چون نسب او هم به امام حسن(ع) و هم به امام حسین(ع) می‌رسد، به او لقب هاشمیٌ بین هاشمیَّیْن، عَلَویٌّ بین علویَّیْن و فاطمیٌ بین فاطمیَّیْن داده‌اند.

بر پایه حدیث لوح که جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده، پیامبر اکرم پیش از به دنیا آمدن امام باقر(ع)، نام او را محمد و لقبش را باقر(شکافنده) گذاشته بود. او ملقب به «باقرالعلم»، «شاکر»، «هادی» و «اَمین» بود؛ اما مشهورترین لقبش «باقر» (شکافنده) است. یعقوبی می‌نویسد: «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت.» به گفته شیخ مفید، امام باقر(ع) در علم، زهد و بزرگواری از همه برادرانش برتر و قدر و منزلتش بیشتر بود و همه او را به عظمت می‌ستودند.

کنیه اش «ابوجعفر» است در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول یاد می‌شود، تا با ابوجعفر ثانی (امام جواد(ع)) اشتباه نشود.

ولادت و شهادت

امام باقر(علیه السلام) در کربلا

امام باقر(ع):
من چهارساله بودم که جدم حسین بن علی کشته شد. من شهادت وی و آنچه در آن وقت بر ما گذشت را به یاد دارم.

یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۹.

امام باقر(ع) در ۱ رجب سال ۵۷ قمری در مدینه به دنیا آمد. برخی ولادتش را ۳ صفر همان سال نقل کرده‌اند. او در واقعه کربلا در حالی که خردسال بود، حضور داشت. ابن شهرآشوب در مناقب از دو کتاب «البِدَع» و «شرح الاخبار» نقل کرده که آن که در کربلا کشته شده علی اصغر است که حدوداً دوازده ساله بوده و نسل امام حسین(ع) از علی اکبر (که همان امام سجاد است) تداوم یافته است. وی این قول را قابل اعتماد دانسته و سن علی بن الحسین(امام سجاد) پسر بزرگ امام حسین را در کربلا ۳۰ و سن امام محمد باقر(ع) را ۱۵ دانسته است.

شهادت امام باقر(ع) را در ۵۷ سالگی و در ۷ ذی‌الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری دانسته‌اند؛ البته برخی به جای ذی‌الحجه از ربیع الاول یا ربیع الثانی نام برده‌اند. همچنین نقل‌های دیگری مبنی بر شهادتش در سال‌های ۱۱۵ق، ۱۱۶ق و ۱۱۸ق وجود دارد.

شهادت امام باقر(ع) در دوران خلافت هشام بن عبد الملک رخ داده است: چرا که هشام از سال ۱۰۵ تا سال ۱۲۵ قمری خلیفه بود و آخرین سالی که مورخان در شهادت امام باقر(ع) نقل کرده‌اند ۱۱۸ق است. در اینکه چه فرد یا افرادی در قتل وی دست داشته‌اند، نقل‌های مختلفی وجود دارد. بعضی از منابع، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت او دانسته‌اند. و برخی ابراهیم بن ولید را عامل مسمومیت وی معرفی کرده‌اند.

امام باقر(ع) وصیت کرده بود در لباسی که در آن نماز می‌خوانده دفن شود. وی در قبرستان بقیع، کنار مرقد پدرش امام سجاد(ع) و عموی پدرش امام حسن(ع) دفن شد. امام به فرزندش امام صادق(ع) وصیت کرد ده سال در منا در ایام حج برای وی مراسم عزاداری بر پا کنند.

محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب معروف به امام باقر(علیه السلام) در 1 رجب سال 57 قمری در مدینه به دنیا آمد. (طبری، دلائل الإمامة، 1413ق، ص215)

برخی ولادت تاریخ ولادت امام محمد باقر را 3 صفر همان سال نقل کرده اند. (مجلسی، بحارالانوار،ج46، ص212)

نام پدر امام باقر (ع)، امام سجاد (ع) و نام مادر آن بزرگوار فاطمه دختر امام حسن (ع) است. (مفید، الارشاد، ج2، ص155) نسب امام باقر (ع)، از طرف مادر به امام حسن (ع) و هم به امام حسین (ع) می رسد.

امام محمد باقر (علیه السلام) در 7 ذی الحجه سال 114 هجری قمری و در سن 57 سالگی به شهادت رسیدند. (نوبختی، فرق الشیعة، 1404ق، ص61) البته اختلافاتی در روز و سال شهادت ایشان وجود دارد اما این تاریخ معتبر تر است.

بعضی از منابع، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت او دانسته اند (کفعمی، المصباح، ص691) و برخی ابراهیم بن ولید را عامل مسمومیت وی معرفی کرده اند. (طبری، دلائل الامامة، ص216)

القاب امام محمد باقر(علیه السلام)

امام محمد باقر (علیه السلام) ملقب به «باقرالعلم»، «شاکر»، «هادی» و «امین» بود اما معروفترین لقب ایشان باقرالعلوم بوده که بر طبق روایتی از جابر بن عبدالله انصاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، امام پنجم ما را باقر العلوم نامیدند. (بحار الأنوار :46 / 225 / 5)

امام محمد باقر به القاب هاشمیٌ بین هاشمیَین، علویٌ بین علویَین و فاطمیٌ بین فاطمیَین نیز مشهور بوده است. (مفید، الارشاد، ج2، ص158) کنیه معروفش «ابوجعفر» است اما در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول از وی یاد می شود تا با ابوجعفر ثانی (امام جواد (ع)) اشتباه نشود. (اربلی، کشف الغمه، ج2، ص857)

آیا امام باقر (علیه السلام) در کربلا حضور داشتند؟

قیام عاشورا در محرم سال 61 هجری قمری واقع شد که در آن هنگام امام باقر خردسال بوده زیرا سال ولادت امام باقر (علیه السلام) سال 57 هجری در مدینه می باشد. امام باقر همراه پدر بزرگوار خود امام سجاد (ع) در واقعه کربلا حضور داشتند و در مورد حضور خود در کربلا، فرمودند:

«جدم امام حسین (ع) کشته شدند، در حالی که من چهار ساله بودم و کشته شدن او را به یاد می آورم». (احمد بن أبی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج‏ 2، ص 320)

همسران و فرزندان

بر اساس منابع تاریخی امام باقر (علیه السلام) سه همسر و هفت فرزند داشت:

**همسران و فرزندان**
همسر	نسب	فرزندان
ام فَرْوة	دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر	امام صادق(ع) و عبدالله
ام حکیم	دختر اسید ثقفی	ابراهیم و عبیدالله
ام ولد	کنیز	علی، زینب
ام ولد	کنیز	اُمِّ سَلَمه

بر اساس منابع تاریخی امام باقر سه همسر و هفت فرزند داشت. (مفید، الارشاد، ج2، ص176)

ام فروه یکی از همسران امام محمد باقر (ع) و دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر و مادر امام صادق (ع) و عبدالله است.

دیگر همسر امام باقر (ع) ام حکیم دختر اسید ثقفی و مادر ابراهیم و عبیدالله است.

همسر دیگر امام باقر (ع) کنیزی به نام ام ولد و مادر علی، زینب و ام سلمه است.

دوره امامت

امام باقر(علیه السلام) در سال ۹۵ قمری پس از شهادت پدرش به امامت رسید و تا زمان شهادت (سال ۱۱۴ق) به مدت ۱۸ سال امامت را بر عهده داشت. احادیث برجا مانده از پیامبر(ص) که در آنها به امامت وی پس از امام زین العابدین اشاره شده، از دلایل امامت او به شمار می‌آید. امام سجاد(ع) نیز به وی زیاد اهمیت می‌داد و در پاسخ سؤالی در این باره فرمود: «این بدان سبب است که امامت در فرزندان او باقی خواهد ماند تا روزی که قائم ما قیام کند و دنیا را پر از عدل و قسط نماید. پس او هم امام است و هم پدر امامان».

پس از شهادت امام سجاد (علیه السلام) پسر ایشان امام باقر در سال 95 قمری به امامت رسیدند. (طبرسی، اعلام الوری، 1417ق، ص481.) ایشان تا سال 114 ق به مدت حدود 19 سال امامت شیعیان را برعهده داشت.

دوران امامت امام محمد باقر همزمان با پنج تن از خلفای بنی امیه، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک بوده است. در اعیان الشیعه آمده است که عبدالملک بن مروان به پیشنهاد امام باقر، اقدام به ضرب سکه اسلامی کرد. (امین، اعیان الشیعه، ج1، ص654)

امام محمد باقر زیارت عاشورا

زیارت عاشورا از دو طریق نقل شده، یکی از طریق امام باقر(علیه السلام) که آن را علقمة بن محمد حضرمی و محمدبن اسماعیل از صالح بن عقبه و او از مالک جهنی از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده اند و یکی هم از طریق امام صادق (علیه السلام) که آن را صفوان بن مهران جمال (از اصحاب نیک امام صادق و امام کاظم (علیهما السلام)) نقل کرده اند.

علقمه از حضرت خواست تا دعایی تعلیم کنند که هنگام زیارت و سلام بر آن حضرت در روز عاشورا، از دور و نزدیک، خوانده شود. امام باقر(ع) در پاسخ، همین «زیارت عاشورا» که در مفاتیح هست را به او تعلیم دادند.

نهضت علمی

امام باقر(علیه السلام) جنبش علمی به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(علیه السلام) به اوج خود رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به جا نمانده بود. در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق– را آغاز کرد. پیش از امام باقر(ع)، نظرات فقهی شیعه، محدود بود. سستی پایه‌های حکومت امویان، برای امام باقر(ع) و نیز امام صادق(ع) زمینه‌ای را فراهم آورد که برای سایر ائمه(ع) فراهم نشد. این زمینه،و نیز درایت و برنامه ریزی و ذکاوت آنان سبب شد تا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند. از این رو راویانی چون محمد بن مسلم ۳۰ هزار حدیث و جابر جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند. شهرت علمی امام باقر نه تنها در حجاز، بلکه در عراق و خراسان نیز فراگیر شده بود، چنان‌که راوی می‌گوید: مردمی از خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می‌پرسند.

سال‌های ۹۴ تا ۱۱۴ق زمان پیدایش مسلک‌های فقهی و اوج‌گیری نقل حدیث درباره تفسیر بود. در این دوران گروه‌هایی مانند خوارج، مرجئه، کیسانیه و غالیان در ترویج عقاید خود تلاش می‌کردند. امام باقر(ع) استدلال‌های اصحاب قیاس را رد می‌کرد و میان عقاید اهل بیت با سایر فرق اسلامی مرزبندی کرد. او درباره خوارج فرمود: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌اند، دین ملایم‌تر و قابل انعطاف‌تر از آن است که آنان می‌شناسند.

تفسیر

امام باقر(علیه السلام) بخشی از وقت خود را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و مردم از جمله آنهاست. گفته شده امام باقر(ع) کتابی در تفسیر قرآن نوشته است که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب الفهرست، از آن نام برده است.

امام باقر(ع)، شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت می‌دانست. چرا که آنان‌اند که می‌توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ را تشخیص دهند و چنین علمی در نزد هیچ کس غیر از اهل بیت وجود ندارد.

حدیث

امام باقر(علیه السلام) به احادیث رسول اکرم(صل الله علیه و آله) اهمیت می‌داد، تا جایی که جابر بن یزید جعفی از شاگردان امام باقر، ۷۰ هزار حدیث از پیغمبر اکرم نقل کرده است. حضرت تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده، بلکه اصحاب خود را به همت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا می‌خواند. ایشان فرمود:

مراتب شیعیان ما را با میزان روایت‌کردنِ آنان از احادیثِ اهل بیت و معرفتشان به آن احادیث بشناسید، و معرفت، همان شناخت روایت و درایة الحدیث است، و با درایت و فهم روایت است که مؤمن به بالاترین درجات ایمان می‌رسد.

کلام

در زمان امام باقر(علیه السلام) با توجه به فرصت ایجاد شده و کمتر شدن فشار و کنترل از سوی حاکمیت، زمینه برای ظهور و بروز عقاید و افکار مختلف بوجود آمد که خود این باعث ایجاد و رواج افکار انحرافی در جامعه شد، در این شرایط امام ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح شیعی و رد عقاید باطل، شبهات مربوطه را پاسخ می‌داد. او بحث‌های کلامی خود را ناظر به این امور مطرح می‌کرد. از جمله این مباحث عاجز بودن عقل انسان از درک حقیقت خداوند، ازلی بودن واجب الوجود و وجوب اطاعت از امام(ع) بود.

میراث‌های دیگری نیز از امام به یادگار مانده است که میراث فقهی و میراث تاریخی از آن جمله است.

مبارزه با اسرائیلیات

یکی از گروه‌هایی که در دوره امام باقر(علیه السلام) در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، یهودیان بودند. شماری از عالمان یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی گروهی را به عهده داشتند. مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی و انکار مطالبی که باعث خدشه‌دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌شد و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان، از فعالیت‌های فرهنگی پنجمین امام بود. امام باقر(ع) با رواج اسرائیلیات مبارزه می‌کرد، از جمله زراره بن اعین نقل کرده که امام باقر(ع) در حالی‌که مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان لحظه عاصم بن عمر ، نزد امام باقر آمد و گفت: کعب الاحبار می‌گوید: “انّ الکعبة تَسْجُدُ لبیت المقدس فی کلِّ غداة” یعنی کعبه هر صبحگاهان برابر بیت‌المقدس، سجده می‌کند. امام باقر(ع) فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است. امام باقر(ع) فرمود: تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می‌گویید. آن‌گاه در حالی که به شدّت ناراحت بود فرمود: خداوند بقعه‌ای محبوب‌تر از کعبه روی زمین نیافریده است.

اصحاب و شاگردان

گفته شده، شیخ طوسی شمار اصحاب و شاگردان امام باقر(علیه السلام) را که از او نقل حدیث کرده‌اند ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته است. باقر شریف قرشی در کتاب حیاة الامام محمد الباقر اسامی ۴۷۷ تن و عزیزالله عطاردی در مسند الامام الباقر ۶۵۴ تن را به عنوان اصحاب و راویان امام نام برده‌اند.

شش تن از اصحاب امام باقر(ع) را جزو اصحاب اجماع دانسته‌اند: زُرارَة بن اَعین، مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ، بُرَید بن معاویه، فُضَیل بن یسار، محمد بن مُسلِم و ابوبصیر اَسَدی. از دیدگاه علمای شیعه، این شش تن از فقیه‌ترین فقیهان صدر اسلام از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده‌اند.

در میان اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و امامیه و دسته‌ای به دلیل گرایش‌های شیعی، فقط مورد اعتماد امامیه هستند.

زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ مکی، ابوبصیر اسدی، فضیل بن یسار، محمد بن مسلم طائفی و برید بن معاویه عجلی از مشهورترین اصحاب امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) بوده اند.

جایگاه امام نزد اهل سنت

بزرگان اهل سنت، شخصیت علمی و معنوی امام باقر(علیه السلام) را ستوده و مورد احترام دانسته‌اند. عبدالله بن عطاء مکی، از محدثان اهل سنت و از یاران امام باقر(ع)، گفته است: «من علما را در نزد هیچ کس به لحاظ علمی پایین‌تر و کوچک‌تر ندیدم؛ چنانکه در نزد محمد بن علی دیدم. حَکَم بن عُتَیبه (از فقهای بزرگ کوفه) را نزد او، بسان شاگردی در مقابل استادش دیدم».

شمس الدین ذهبی، محدث و مورخ اهل سنت در قرن هفتم و هشتم قمری، امام باقر(ع) را ستوده و او را از کسانی دانسته که بین علم و عمل، سیادت و شرافت، وثاقت و متانت جمع کرده بود. وی، امام باقر را امام و فقیه و شایسته خلافت می‌دانست.

ابن حجر هیتمی، از فقهای شافعی مذهب قرن دهم قمری، نیز می‌نویسد: ابوجعفر محمد باقر، به اندازه‌ای گنج‌های پنهان علوم، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف را آشکار نموده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد نیت، پوشیده نیست و از همین روست که وی را «باقر العلم» [شکافنده علم] و جامع آن و برپاکننده پرچم دانش خوانده‌اند. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفان بدان حد رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد.

ابن حجر هیتمی می گوید:ابوجعفر محمد باقر، به اندازه ای گنج های پنهان علوم، حقایق احکام و حکمت ها و لطایف را آشکار نموده که جز بر عناصر بی بصیرت یا بد نیت، پوشیده نیست و از همین روست که وی را «باقر العلم» [شکافنده علم] و جامع آن و برپاکننده پرچم دانش خوانده اند. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفین بدان حد رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد. (ابن حجر، الصواعق المحرقه، ص201)

عبدالله بن عطا که از دانشمندان هم عصر امام باقر بود، می گوید:علما را در محضر هیچکس کوچکتر از آنان در محضر ابوجعفر [یعنی امام باقر] ندیدم. (سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص337)

همچنین ذهبی از رجالیان اهل سنت می نویسد:از کسانی است که بین علم و عمل و آقایی و شرف و وثاقت و متانت جمع کرده، و برای خلافت اَهلیّت داشت. (ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج4، ص402.)