بَرْزَخْ عالَم میان دنیا و قیامت است که از آن به قیامت صغری، عالَم قبر، عالَم مثال و خیال منفصل نیز تعبیر می‌شود. بعد از مرگ و جدایی روح از بدن مادی، انسان به برزخ ورود می‌یابد که اولین مرحله از آن، سؤال قبر است که به باور گروهی از متفکران، خطاب به بدن مثالی است و به باور گروهی دیگر، خطاب به بدن مادی موجود در قبر خاکی است.
بر اساس آموزه‌های اسلامی، این عالَم برای هر دو گروه مؤمن و غیرمؤمن وجود دارد؛ با این تفاوت که برای مؤمنان، بهشت و برای کافران، جهنم است.
در برزخ، امکان تکامل و تنزّل توسط رفتارهای اختیاری، از عموم انسان‌ها – به استثنای کودکان – سلب می‌شود اگرچه این امکان توسط آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده‌ایم، وجود دارد.
درباره وجود شفاعت در برزخ نیز میان محققان اختلاف نظر است: گروهی حیطه شفاعت را اعم از قیامت و برزخ می‌دانند؛ و گروهی نیز آن را منحصر به قیامت می‌دانند.
مفهوم‌شناسی
واژه برزخ در قرآن کریم، سه بار تکرار شده اما تنها در آیه۱۰۰ سوره مومنون به معنای اصطلاحی به کار رفته است. در این آیه، خداوند پس از بیان نابجا بودن درخواست برخی افراد که هنگام‌رویارویی با مرگ، خواهان بازگشت به دنیا می‌شوند، اعلام می‌کند که اینان تا روز قیامت در برزخ به سر خواهند بُرد.
در روایات واژۀ برزخ به معنای مرحله واسطه دنیا و آخرت به‌کار رفته است؛ چنانکه در حدیثی از امام صادق(ع) پس از بیان این مطلب که همۀ شیعیان (حقیقی) در آخرت با شفاعت پیامبر(ص) و اوصیائش وارد بهشت می‌شوند، آمده است: واللهِ اَتَخَوّفُ علیکم فی‌البرزخ (ترجمه: سوگند به خدا بر شما در برزخ می‌ترسم) . سپس در پاسخ راوی که دربارۀ برزخ پرسید، فرمود: القبرُ منذُ حین موته الی یوم القیامة (ترجمه: (برزخ) همان قبر است از هنگام مرگ تا روز قیامت.)
بنا بر آنچه در سایر روایات آمده، مقصود از قبر، باغی از باغهای بهشت (برزخی) یا گودالی از گودالهای جهنم (برزخی) است؛نه همین قبر خاکی که تن آدمی در آن آرمیده است.
در روایات آمده «هر کس بمیرد، قیامت او برپا می‌شود»؛ و به همین جهت، عالَم برزخ را «قیامت صغری» نیز می‌نامند. همچنین، به جهت شباهتش به قیامت، آن را عالَم مثال نیز نامیده‌اند. همچنین به جهت این که برزخ همچون قبر، در پیِ زندگی دنیا است، به عالم برزخ، «عالم قبر» و «عالم خیال» نیز گفته شده است.
زندگی در برزخ
بدن برزخی
روح انسان پس از مرگ و ترک بدن مادی، با بدن برزخی به زندگی خود در سرای دیگر ادامه می‌دهد. درباره چیستی بدن برزخی اختلاف شده است: گروهی معتقدند که بدن برزخی، بدن مجرد از ماده است که شکل و شمایلی مشابه با بدن مادی دارد و به همین جهت، به آن بدن مثالی گفته می‌شود؛ اما گروهی نیز معتقدند که بدن برزخی، همین بدن مادی در قبر است که مورد سؤال قرار می‌گیرد و از ثواب و عذاب برزخی برخوردار می‌شود.
سؤال قبر
سوال قبر را اولین مرحله از مراحل حیات برزخی می‌دانند که در شب اول قبر، از هر انسانی دربارۀ اعتقادات و اعمالش سؤال می‌شود. در اینکه سؤال و جواب، از همین بدن مادی در قبر صورت می‌گیرد یا بدن مثالی، دو نظر وجود دارد.
فشار قبر
از مجموع روایات استفاده می‌شود که فشار قبر محدود به کفار و مشرکین نیست و حتی مؤمن نیز بسته به تعلقات دنیایی و گناهانِ بخشیده نشده، دچار فشار قبر می‌شود تا از این طریق پاک شده و راهیِ بهشت برزخی شود. ابو بصیر می‌گوید: به امام صادق(ع) گفتم: آیا احدی هست که از فشار قبر نجات پیدا کند؟ فرمود: پناه به خدا می‌بریم از فشار قبر. چقدر اندک هستند افرادی که از فشار قبر نجات پیدا می‌کنند.
بهشت و جهنم برزخی
یکی از دلایلی که برای اثبات بهشت برزخی طرح شده، این آیه از سوره نحل است که ملائکه وقتی روح مؤمنان را قبض می‌کنند، به آنها می‌گویند: «درود بر شما باد، به (پاداش) آنچه انجام می‌دادید به بهشت درآیید». همچنین، در سوره آل عمران آمده که شهیدان زنده و شادمان هستند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند. به باور محققان از شیعه و سنی، این آیات نشانگر این واقعیت است که مومنان و شهیدان بعد از مرگ و قبل از قیامت، زنده‌اند و در بهشت برزخی حضور دارند و از نعمت‌های الهی بهره‌مند هستند.
درباره جهنم برزخی نیز در سوره نساء آمده که وقتی ملائکه روح ظالمان را قبض می‌کنند، با آنها گفتگو کرده و به آنها می‌گویند: جایگاهتان جهنم است. به باور محققان، این گفتگو دلالت دارد بر این که ظالمان بعد از مرگ و قبل از قیامت، زنده هستند و به جهنم وارد می‌شوند.
همچنین، به عذاب فرعونیان در سوره غافر استدلال شده که بعد از مرگ، خداوند عذاب فرعونیان را در دو مرحله اجرا می‌کند: یکی قبل از قیامت (هر صبح و شام در برزخ) و دیگری بعد از قیامت.
در روایات نیز بارها به بهشت و جهنم برزخی تصریح شده است. امام علی (ع) در یکی از خطبه‌هایش در باره برزخ چنین می‌گوید: آيا هیچیک از خویشاوندان را رسد که دفع مرگ کنند آيا نوحه گران با فریاد و شیون خود گرهى از این کار توانند گشود در حالى که، آدمى گروگانِ محلّه مردگان است و تنها در تنگناى گور خفته است. حشرات و گزندگان، پوست تنش را بر دریده‌اند و آن پیكرى که تا چندى پیش زنده و شاداب بود، اکنون پوسیده شده و وزش بادها نشانش را برانداخته و دستِ حوادثِ روزگار خاکِ او بر باد داده. آرى، بدنهاى تازه و لطیف، دگرگون گشته و آن استخوانهاى نیرومند پوسیده شده و جانها در گرو بارِ گرانِ گناهان گرفتار مانده‌اند. آن خبرهاى غیبى، که شنیده بودند، به یقین دیده‌اند. از ایشان نمى‌خواهند که بر اعمال نیک خود بیفزایند و راهى براى گذشتن از لغزشها و خطاهایشان نمی‌یابند.
تکامل و تنزّل در برزخ
این گروه از محققان متذکر شده‌اند که در برزخ، امکان انجام کارهای نیک و بد که به تکامل یا تنزّل شخص بینجامد، وجود ندارد؛ چنانکه امام علی(ع) فرموده «امروز(قبل از مرگ)، وقتِ عمل است نه حسابرسی؛ و فردا(بعد از مرگ) وقتِ حسابرسی است، نه عمل».
برخی از روایات گواهی می‌دهند که کودکان از این قاعده استثنا شده و می‌توانند در برزخ تکامل یابند.
شفاعت در برزخ
در نقد این دیدگاه گفته شده که همین میزان از تصرفات تکوینی پیامبر(ص) و ائمه(ع) در برزخ، مصداق شفاعت است؛ و این روایت از امام صادق(ع) که «در قيامت، همه شما در پرتو شفاعت پيامبر یا جانشین او، در بهشت هستيد؛ اما به خدا نسبت به شما در برزخ هراسناكم!» نیز دلالتی ندارد بر این که در برزخ، شفاعت نیست بلکه امام(ع) درصدد بیان این نکته است که نباید به امید شفاعت، به گناه آلوده شویم چون احتمال دارد در برزخ، به دلایلی مشمول شفاعت نشویم.
تفاوت‌های برزخ و آخرت
- با برپایی قیامت، دنیا و برزخ نابود شده و آخرت شروع می‌شود؛ اما وجود برزخ به صورت موازی با وجود دنیا برقرار است.
- با برپایی قیامت، در آخرت رابطه انسان با آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده بود قطع می‌شود؛ اما در برزخ، چنین رابطه‌ای برقرار است.
- بر همین اساس، بواسطه آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده شده، امکان تکامل و تنزّل در قیامت وجود ندارد؛ اما در برزخ چنین امکانی هست.
- با برپایی قیامت، بازگشت از آخرت به دنیا ممکن نیست؛ اما بازگشت از برزخ به دنیا ممکن است، چنانکه زنده کردن مردگان توسط عیسی(ع) و یا رجعت برخی انسان‌ها، بازگشت آنها از برزخ به دنیا است.
- در آخرت، روح آدمی به بدن دنیوی و مادی خودش تعلق می‌گیرد؛ اما در برزخ روح آدمی با بدن مثالی زندگی می‌کند.
- در آخرت، شفاعت وجود دارد؛ اما -بنا بر یک نظر- در برزخ شفاعت نیست.
- با برپایی قیامت، انسان‌ها همگی و ناگهان جمع می‌شوند؛ اما در برزخ، انسان‌ها به تدریج و به مرور زمان، به یکدیگر ملحق می‌شوند.
- عذاب آخرت شدیدتر و سخت‌تر از عذاب برزخ است؛ چنانکه عذاب آخرت برای گروهی از مردم جاوادنه است اما عذاب برزخ برای همگان موقت است و با برپایی قیامت، از بین می‌رود.
- ملاصدرا در اسفار تفاوت آنچه را انسان در برزخ مشاهده می‌کند با آنچه در قیامت مشاهده می‌کند در شدت و ضعف،کمال و نقص دانسته به این بیان که آدمی در برزخ صورت‌های جزیی غیر مادی را با دیده خیال مشاهده می‌کند ولی در قیامت با چشم اخروی به صورت محسوس مشاهده می کند البته چشم محسوس‌ْبین انسان در آخرت غیر از دنیاست.
برزخ در قرآن
عبارت برزخ ۳ بار در قرآن در سوره المؤمنون آیه ۱۰۰ و سوره الفرقان آیه ۵۳ و سوره الرحمن آیه ۲۰ آمده‌است، از آیات قرآن کاملاً این مطلب استفاده می‌شود که غیر از دنیای قیامت که در آن به حساب کلی افراد رسیدگی می‌شود، دنیای دیگری در بین این دنیا و دنیای قیامت وجود دارد که آن را اصطلاحاً عالم برزخ می‌گویند.
برزخ یعنی حائل و واسطه. عالم برزخ یعنی عالمی که در بین عالم دنیا و عالم آخرت قرار گرفته؛ و لذا در عالم برزخ هم با اینکه هنوز حساب کلی افراد رسیدگی نشده‌است و در قیامت باید رسیدگی بشود، افراد مختلف‌اند، بعضی متنعمند و بعضی معذب.
این است که سجاد فرموده‌اند: «القبر اما روضه من ریاض الجنه، او حفره من حفر النیران» عالم قبر برای انسان یا به منزله باغی است از باغهای بهشت یا به منزله گودالی است از گودالهای جهنم. اهل سعادت، از همان آن توفی و مردن، سعادتشان شروع می‌شود، و اهل عذاب، از همان آن مردن، عذاب برزخی آنها آغاز می‌گردد.
این آیه بر همین مطلب دلالت می‌کند قرآن نمی‌گوید که قبل از قیامت، مردم، چه سعید و چه شقی همین‌طور منتظر نگهداشته می‌شوند برای محاکمه نهایی و تا آن وقت همه در یک حالت انتظار به سر می‌برند؛
و لذا می‌فرماید اگر ببینی آن زمان را که فرشتگان می‌آیند اخذ می‌کنند، توفی می‌کنند، تحویل می‌گیرند به تمام و کمال کافران را و فقط بدنشان می‌ماند که بعد می‌پوسد، و اینها را معذب می‌دارند (عذاب عالم برزخ). این بدن دیگر در کار نیست ولی مع‌ذلک عذابش هست.
«یضربون وجوههم و ادبارهم» از پیش رو و پشت سر، اینها را می‌زنند و به آنها می‌گویند عذاب سوزان را بچشید. «ذلک بما قدمت ایدیکم، و ان الله لیس بظلام للعبید». این آیه دو فراز دارد: یکی «ذلک بما قدمت ایدیکم» و دیگر: «و ان الله لیس بظلام للعبید». این دو فراز مکمل یکدیگرند.
وقتی که صحبت عذابهای دردناک می‌شود، فوراً به ذهن انسان می‌آید که چرا خدا چنین عذاب می‌کند؟ آیا این العیاذ بالله ظلم نیست از طرف خداوند؟ قرآن همیشه اینطور جواب می‌دهد: «ذلک بما قدمت ایدیکم» اینها همه به موجب آن چیزهایی است که دستهای خودتان آنها را پیش فرستاده است، یعنی تمام این عذابها و متقابلاً نعیمها، عذابها و نعیمهایی است که به دست خودتان آنها را پیش فرستاده‌اید.
خدا هرگز به بندگان خودش ظلم نمی‌کند. آیات قرآن که این مطلب را می‌رساند زیاد است. در قرآن، همیشه عموم مشیت الهی به چشم می‌خورد یعنی قرآن در مسئله مشیت الهی چنین نیست که مثلاً ثنوی باشد و بگوید بعضی امور تحت مشیت الهی است.
ولی بعضی دیگر تحت مشیت الهی نیست، بلکه می‌گوید همه چیز تحت مشیت الهی است ولی انتساب هر چیزی به اراده خداوند از مجرای سبب و علت خودش است. کارهای بشر هم انتسابش به خداوند از طریق خود بشر و اختیار و اراده اوست.
بهشت و جهنم برزخی
غیر از بهشت و جهنم قیامت، بهشت و جهنم دیگری در عالم برزخ وجود دارد که در آن خلود (جاودانگی) نیست، بلکه پایان پذیر است و تا قیامت ادامه دارد؛
حتی در این بهشت و جهنم تکامل فرض دارد؛ یعنی ممکن است شخصی در بهشت باشد و درجاتش افزوده شود یا شخصی از جهنم آزاد شده یا عذاب او در اثر کارهای خیر بازماندگان تخفیف پیدا کند.
دیدگاهتان را بنویسید