قیامت

قیامت روزی است که بنابر آموزه‌های اسلام، تمام انسان‌ها به خواست الهی برای محاسبه اعمالی که در دنیا انجام داده‌اند در پیشگاه الهی جمع می‌شوند. پیش از این روز وقایعی شگفت در زمین و آسمان روی می‌دهد که به اشراط الساعه معروف است. قرآن و روایات تاکید دارند که زمان قیامت، بر کسی جز خدا معلوم نیست.
قیامت حادثه‌ای است که همه اشیاء و همه انسانها را در بر می‌گیرد و واقعه‌‏ای است که برای کلِّ جهان رخ می‌دهد و کل جهان وارد مرحله جدید و حیات جدید و نظام جدید می‌گردد. برای محاسبه اعمال انسان، علاوه بر اعمالی که به صورت مُجَسَّم و عینی در پیش چشم او قرار دارد، نامه اعمال انسان که تمام اعمال انسان در آن ضبط شده به او داده می‌شود. کسی که نامه اعمالش به دست چپش داده شود، اهل دوزخ است و آنکه نامه اعمالش به دست راستش داده می‌شود، یعنی نیکوکار بوده و اهل بهشت و رستگاری است. گواهانی نیز که شاهد اعمال انسان بوده‌اند برای شهادت‌دادن وجود دارند.

اعمال انسان در آن روز با پیشوایان دینی(پیامبر اکرم(ص)، امامان و صالحان) سنجیده می‌شود و کسی که اعمال و اعتقاداتش شباهت بیشتری با اعمال و اعتقادات ایشان داشته باشد، سعادتمندتر خواهد بود.

قیامت را نام روز یا مکانی دانسته‌اند که مردگان پس از زنده شدن در آن روز یا مکان برای حساب و کتاب می‌ایستند. به گفته آیت‌الله جوادی آملی، در قرآن، بیش از صد نام و وصف درباره قیامت آمده که هر کدام سِرّ یا اسراری دارند. برخی از آنها عبارت‌اند از: یوم البَعث (رستاخیز)، واقعه، الساعة، یوم القیامة، میعاد، الیوم الآخِر (آخرت)، یوم الدّین، یوم الحساب، یوم الجمع، یوم الفصل (روز جدایی)، یوم الحق، یوم الخروج، یوم الموعود (روز نوید و مژده)، یوم الخُلود (جاودانگی)، یوم الحَسرة، یوم التغابن (روز آشکار شدن زیان‌ها)، یوم الوعید، الحاقَّه (تحقق یابنده، روز حقّ و حقیقت)، مِرصاد (کمین‌گاه)، دار القرار (سرای پایدار). به قیامت، «قیامت کبری» نیز گفته می‌شود، در برابر قیامت صغری یا همان برزخ که بلافاصله پس از مرگ انسان آغاز می‌گردد و تا زمان قیامت کبری ادامه دارد.

اتفاقاتی قبل از روز قیامت روی می‌دهد که به آنها اَشراط الساعه نیز گفته می‌شود. قرآن کریم به برخی از این نشانه‌ها اشاره کرده است:

فقط خداوند از زمان فرارسیدن روز قیامت اطلاع دارد؛ به همین دلیل، فرارسیدن قیامت، ناگهانی است، به گونه‌ای که بسیاری در غفلت به سر می‌برند.

عدم آگاهی از زمان وقوع رستاخیز، در کنار ناگهانی‌بودنش، با توجه به عظمتش سبب می‌شود هیچ‌گاه مردم قیامت را دور ندانند و همواره در انتظار آن باشند، به این ترتیب خود را برای نجات در آن آماده سازند، و این عدم آگاهی اثر مثبت و روشنی در تربیت نفوس و توجه آنها به مسئولیت‌ها و پرهیز از گناه خواهد داشت.

بر اساس آیات قرآن، در روز قیامت، همه مردگان، به طور ناگهانی و به یکباره، با قدرت پروردگار دوباره زنده می‌شوند، از قبرها بیرون آمده، در صحرای محشر جمع می‌شوند و به حساب آنان رسیدگی می‌شود. مکان حضور و حسابرسی آنان در فضایی است که واقعیت آن چندان برای ما روشن نیست. اما بر اساس آیات قرآن کریم، این نکته مشخص است که آسمان و زمین در آن زمان تغییر می‌کند. فضایی دیگر(که بنابر برخی نظرات، غیر مادی است) ایجاد می‌شود که قیامت در آن تشکیل می‌شود و مخلوقات در محضر الهی حاضر می‌شوند.

در قرآن در مورد مقدار روز قیامت دو آیه وجود دارد: هزار سال و پنجاه هزار سال که بر اساس روایتی از امام صادق(ع) قیامت، پنجاه موقف و ایستگاه دارد که عبور از هر موقف، هزار سال طول می‌کشد.

قرآن مجید در آیات زیادی، چگونگی زنده‌شدن انسان در روز قیامت را بیان کرده است. در آیه ۶۸ سوره زمر بیان می‌کند که با یک بار دمیده شدن در صور اسرافیل، تمام بندگان می‌میرند مگر کسانی که خدا بخواهد. آنگاه، بار دیگر در صور دمیده می‌شود و ناگهان همگی برخاسته و در انتظار محاسبه می‌مانند.

مهم‌ترین کار در قیامت، بررسی اعمال بندگان و محاسبه آنها است. این بررسی بر اساس قوانینی است که در قالب آموزه‌های اعتقادی و عملی(احکام) توسط پیامبران به مردم ابلاغ شده است. هر کسی مسئول عملکرد خود است و هیچ کس، نمی‌تواند بار گناه کسی را به دوش بکشد و به هیچ کس ظلمی نخواهد شد.

یک سری امور در حسابرسی اعمال مطرح است که عبارت‌اند از:

• سوال‌های قیامت: در قیامت از چند چیز سؤال می‌شود که قرآن به برخی از آنها اشاره کرده است:

پیامبر اکرم در این زمینه می‌فرماید:

در قیامت هیچ بنده‌ای قدم از قدم بر نمیدارد تا از چهار چیز سؤال شود: از عمرش که در چه راهی تمام کرده؟ و از مالش که از کجا جمع‌آوری نموده و در چه راه مصرف کرده است؟ و از عملش که چه کاری انجام داده؟ و از محبتِ ما اهل بیت!

• اعمال نیک غیر مسلمانان: اعمال افرادی که به خدا و آخرت (ایمان دارند و با انگیزه تقرب و نزدیکی به خداوند آن‌را انجام داده‌اند، مورد قبول قرار می‌گیرد و ثواب و پاداش به آن عطا می‌شود. اما غیر مسلمانانی که به خدا و آخرت ایمان دارند و عمل خیری را به قصد تقرب انجام می‌دهند، در صورتی که در ایمان نیاوردن تقصیری نداشته باشند، از اعمال خیر خود که ربطی به ایمان ندارد، بهره‌مند می‌شوند. ولی اگر در ایمان نیاوردند تقصیر داشته باشند؛ یعنی با اسلام و آموزه‌های آن آشنا بوده ولی بدون دلیل و تنها به جهت تعصب و لجاجت از قبول آن سرباز زده باشد، تمام آن اعمال خیر به هدر خواهد رفت.
• وضعیت مستضعفان: منظور از مستضعفان، افرادی هستند که از نظر فکری یا بدنی یا اقتصادی آن چنان ضعیف‌اند که قادر به شناسایی حق از باطل نشوند و یا اینکه با تشخیص عقیده صحیح، بر اثر ناتوانی جسمی یا ضعف مالی و یا محدودیت‌هایی که محیط بر آنها تحمیل کرده، قادر به انجام دادن وظایف خود به طور کامل نباشند و نتوانند مهاجرت کنند. به عنوان مثال، کسی که در سرزمینی قرار دارد که اکثریت آنان کافرند و قدرت به دست آنان است و عالم دینی هم وجود ندارد که معارف دین را به آنها برساند و یا محیط کفر و ترس اجازه نمیدهد به آن معارف عمل کنند و از سوی دیگر قدرت بیرون آمدن از آنجا و رفتن به محیط اسلام را هم ندارند و یا اینکه اصلًا به ذهنش خطور نکرده که دینِ حقّی وجود دارد. چنین کسانی، مشمول عفو و بخشش خداوند قرار می‌گیرند و به دوزخ نمی‌روند.
• وضعیت دیوانگان: دیوانگان نیز تا زمانی که در این دنیا عقل و توان تشخیص حق را ندارند، تکلیف ندارند و در آخرت مورد بازخواست قرار نخواهند گرفت، زیرا یکی از شرایط تکلیف، عقل است. امام صادق(ع) در روایتی بیان می‌کند:

خداوند در قیامت در حساب بندگان به‌اندازه عقلی که در دنیا به آنها داده است، دقت و سختگیری می‌کند.

نحوه برخورد خداوند با فرزندانی که والدین آنها کافر هستند، مشخص نیست، هرچند به اعتقاد شیعیان و بر اساس آیات قرآن کریم، قطعا عذاب نخواهند شد؛ زیرا عذاب در صورتی است که پیام خداوند به شخص رسیده باشد و او در حالی که به سن تکلیف رسیده و عقل دارد، با اختیار خود با دستور خداوند مخالفت کند. بنابراین، کسی که در کودکی از دنیا می‌رود، تکلیفی نداشته تا به جهنم برود.

از برخی آیات و روایات استفاده می‌شود که حیوانات نیز مانند انسان‌ها در روز قیامت برانگیخته می‌شود و به‌اندازه آگاهی و مسئولیتشان، حسابرسی می‌شوند. البته برخلاف انسان‌ها که بعد از حسابرسی به بهشت یا جهنم می‌روند، حیوانات پس از حسابرسی و اجرای عدالت در حق آن‌ها، دوباره می‌میرند و خاک می‌شوند؛ یعنی اگر ستمی کرده باشند، در صحنه قیامت قصاص می‌شوند.علامه طباطبایی بازگشت تمامی آیات مربوط به حشر انسان‌ها را انتقام از ظالم و احسان در حق نیکوکار دانسته و چون به صورت اجمال این دو ویژگی ( احسان و ظلم) در حیوانات مشاهده می‌شود در نتیجه حشر در آنها را ممکن دانسته و این را به معنای برابری حیوانات با انسان در شعور و اراده ندانسته است. سید محمد حسین طهرانی نیز معاد رابرای تمام موجودات دانسته و در تبیین سخنش گفته که تمام موجودات اين عالَم معاد دارند و حركت به‌ سوى خداوند متعال. نَفْس انسان، نفس حيوان، نفس نبات و حتّى جَمادات نيز معاد دارند؛ و نفوس روده ها و آنچه در درون شکم است. و انبيا، و تمام موجودات مجرّده عالم عِلوى معاد دارند؛ و معاد آنها عبارت است از: اندکاک و فناء در همان اسمى از اسماء ذات حقّ كه از آن به وجود آمده‌اند. به عنوان مثال پشّه كه معاد دارد، يعنى همان قوسِ نزولى را كه در خلقت پيموده است بايد پس از آن صعود نموده و در آن اسم و صفتى كه موجب پيدايش او شده است مضمحلّ و فانى و مُندکّ گردد.آیاتی از قرآن نیز این ادعا را تأیید می کنند مانند: كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ(سوره اعراف آیه ۲۹) همان گونه كه شما را پديد آورد [به سوى او] برمى‌گرديد.» و کمَا بَدَأنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ. (سوره انبیاء آیه ۱۰۴) «همان گونه كه بار نخست آفرينش را آغاز كرديم، دوباره آن را بازمى‌گردانيم.» در حدیثی از ابوذر غفاری نقل شده روزی در محضر پیامبر(ص) بودند و در پیش روی آنان، دو بز به یکدیگر شاخ می‌زدند. حضرت از آنان پرسید: می دانید چرا اینها به یکدیگر شاخ زدند؟ حاضران گفتند: نه حضرت فرمود: اما خدا می‌داند و به زودی در میان آنها داوری خواهد کرد.

تمام اعمالی که هر انسان در طول زندگی خود انجام داده، در چیزی ثبت می‌شود که به نامه اعمال معروف است. این کتاب به‌اندازه‌ای دقیق و گویاست که کسی نمی‌تواند آن را انکار کند.

طبق آیات قرآن نامه اعمال افراد نیکوکار به دست راست‌شان داده می‌شود و نامه اعمال افراد بدکار به دست چپ‌شان.

منظور از تجسم اعمال این است که آن چه انسان در این جهان انجام داده است، در جهان دیگر، به صورتی متناسب با آن جهان نمایان می‌شود. به عبارت دیگر: پاداش‌ها وکیفرها، نعمت‌ها و سختی‌ها، واقعیت اعمالی است که انسان در دنیا انجام داده است و در زندگانی اخروی، حقیقتِ آن نمایان شده است. بر این اساس، عملی که انسان انجام می‌دهد دو صورت دارد. یک شکل دنیایی که ما آن را مشاهده می‌کنیم و یک صورت اخروی که هم اکنون نمایان نیست. در روز رستاخیز پس از تحولاتی که صورت می‌گیرد، واقعیت اُخروی اعمال نمایان می‌شود شکل دنیای از بین می‌رود و باعث لذت و شادی صاحب عمل یا آزار و اندوه وی می‌گردد. بنابراین، بر اساس این دیدگاه، جزای اعمال هر انسانی عینِ اعمال او خواهد بود.

در روز قیامت که انسان‌ها برای حسابرسی اعمال و پاداش و جزای متناسب جمع می‌شوند، به غیر از نامه اعمال، گواهانی وجود دارند که شاهد اعمال ما بوده و در صحرای محشر شهادت می‌دهند. بر اساس متون دینی، اعمال ما شاهدانی دارد که عبارتند از:

در روز رستاخیز اعمال انسان با وسیله خاصی سنجیده می‌شود، نه با وسیله‌ای شبیه ترازوهای دنیایی. این سنجش نیز به معنای سنجیدن و مقایسه اعمال هر فرد با یک الگو و میزان است. بر اساس روایات، مراد از میزان، اعمال پیامبران، امامان و افراد صالح می‌باشند که در روز قیامت، اعمال بقیه بندگان با اعمال این بزرگان سنجیده و مقایسه می‌شود و به هر اندازه اعمال انسان‌ها شباهت و نزدیکی به عقاید و ویژگی‌ها و اعمال آنان داشته باشد میزان عملشان سنگین‌تر است. امام صادق(ع) در توضیح و بیان میزان‌های قیامت فرموده است:

میزان سنجش در آن روز پیامبران و اوصیای آنها هستند. در روایتی دیگر، میزان قیامت را امیر مومنان و امامان بعد از ایشان معرفی کرده است.درفرازی از زیارت امام علی( ع) به او به عنوان میزان الاعمال سلام شده است( السلام علیک یا میزان الاعمال)علامه طهرانی در باره میزان اعمال بودن امیرالمؤمنین بر این باور است که او تمام وجودش، بدنش، فکرش، قوای واهمه و متخیّله و حس مشترک، قوّۀ حافظه و عاقله، ملکاتش، صبرش، عبادتش، شجاعتش، تحمّلش در مصائب و شدائد، جهادش، عبادتش، عفّتش، عبودیّتش، همه بر اساس حق است، درک و معرفتش بر اساس حق است.

در اصطلاح علم کلام، احباط به معنای آن است که گناه موجب از میان رفتن عبادات و ثواب شود. تکفیر نیز به معنای آن است که عباداتی که انسان انجام می‌دهد، گناهان قبلی‌اش را بپوشاند و از بین ببرد. بیشتر متکلمان معتزلی، طرفدار مسئله «احباط» و «تکفیر» هستند، ولی امامیه آنرا با ادله نقلی و عقلی باطل می‌داند. بر اساس دیدگاه شیعیان، انسان زمانی مستحق پاداش و یا مجازات می‌شود که با انجام کاری دیگر، اثر آنرا از بین نبرد. بنابراین، اگر مثلا انسان به فقیری کمک کرد اما بر او منت بگذارد، اثر این کار خوبش را از بین برده است. یا اگر کافر یا مشرک باشد ولی قبل از مرگ، ایمان بیاورد، او اثر این کفر خود را از بین برده است و به واسطه کفر قبلی، عذاب نمی‌شود. اما خود آن عمل خوب یا بد اولی از بین نمی‌رود بلکه تنها اثر آن است که از بین می‌رود.

بنابراین بر خلاف نظر معتزله، هیچ کار انسان از بین نمی‌رود و انسان در روز قیامت، عین تمام اعمال خود را می‌بیند، به خصوص بر اساس دیدگاه تجسم اعمال، آنچه به شخص نشان داده می‌شود خودِ اعمال اوست نه پرونده اعمالش.

بر اساس متون و منابع اسلامی، صراط، نام پلی است بر دوزخ و در مسیر بهشت که همه انسان‌ها از روی آن عبور می‌کنند؛ افراد نیکوکار و درست کاران از آن به سرعت می‌گذرند و بدکاران از پل سقوط کرده و به جهنم سرازیر می‌شوند. در برخی روایات، سرعت عبور مردم از این پل وابسته به میزان ایمان، اخلاص و اعمال صالح آنان دانسته شده است. پیامبر اکرم(ص) در وصف این پل فرمود: بر دوزخ پلی است، باریک‌تر از مو و تیزتر از شمشیر! در روایتی دیگر از آن حضرت نقل شده که در قیامت، هنگامی که صراط، روی جهنم قرار داده شود، تنها کسانی از آن عبور می‌کنند که جواز ولایت علی بن ابی‌طالب(ع) داشته باشند.