توحید افعالی

توحید اَفعالی، باور به اینکه هر چیزی در جهان اتفاق می‌افتد، حتی افعال دیگر موجودات، فعل خدا است. برطبق توحید اَفعالی هر عملی که از هر موجودی سر می‌زند، با نیرو و اراده خدا انجام می‌شود. علمای مسلمان بر توحید افعالی دلایل عقلی و قرآنی مطرح کرده‌اند. از جمله آنها آیاتی است که در آنها خداوند آفریننده همه چیز معرفی شده است.

اشاعره با استناد به توحید اَفعالی، انسان را موجودی مختار نمی‌دانند. معتزله توحید افعالی را می‌پذیرند؛ اما افعال اختیاری انسان را فعل خدا نمی‌دانند و فقط به خود انسان نسبت می‌دهند. شیعیان امامیه هردو دیدگاه را نادرست می‌دانند و براین باورند که توحید افعالی با اختیار انسان ناسازگار نیست. آنها افعال اختیاری انسان را در طول فعل خداوند می‌دانند و آنها را هم به خدا و هم به انسان نسبت می‌دهند.

توحید در خالقیت و توحید در رُبوبیّت از اقسام توحید افعالی و توکل بر خدا و توحید در عبادت از آثار توحید افعالی‌ به شمار می‌روند.

منظور از توحید در افعال این است که خداوند در هیچ‌یک از افعال خود، محتاج یار و یاوری نیست و فاعل هر فعلی که از او سر میزند، منحصراً ذات واحد اوست. به عبارت دیگر، همان‌گونه که خداوند در ذات خود شریکی ندارد، در فاعلیت نیز هیچ‌گونه شریکی ندارد؛ «ماشأ اللّه لا قوّة إلاّ باللّه (کهف، ۳۹) هر چه خدا بخواهد، (همان می‌شود) نیرویی جز به (قدرت) خدا نیست».

توحید در لغت مصدر باب تفعیل بوده و به معنای “یگانه کردن و یکی کردن” است؛ اما در اصطلاح فلاسفه به معنای “یگانگی خداوند” است. در اصطلاح فلاسفه، توحید در معنای ثلاثی مجرد آن به معنای وحدت و یکتایی و یکی دانستن استعمال شده است.

معنای توحید اَفعالی

علمای مسلمان، توحید را به توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید عبادی و توحید اَفعالی تقسیم کرده‌اند. به گفته مرتضی مطهری، توحید افعالی به معنای باور به این مسئله است که همه نظام‌های علّی و معلولیِ موجود در جهان و هرچیزی که در جهان اتفاق می‌افتد، فعل خدا است. همچنین هیچ موجودی به صورت مستقل نمی‌تواند فعلی انجام دهد و همه موجودات در انجام کارهای خود به فعل خدا و اراده او وابسته‌اند.

برپایه توحید افعالی همان‌طور که خداوند در ذاتش شریکی ندارد، در فاعلیت هم شریک ندارد؛ یعنی هرکاری که هر مخلوقی انجام می‌دهد، فعل خدا است. توحید افعالی مانند توحید ذاتی و صفاتی از مراتب نظری توحید است؛ یعنی به حوزه باورهای انسان تعلق دارد؛ برخلاف توحید عبادی که به حوزه اعمال مربوط می‌شود.

گفته شده در منابع کلامی قدیمی و برخی منابع متأخر، عناوینی همچون توحید افعالی یا توحید در خالقیت و ربوبیت مشاهده نمی‌شود و این مسئله تحت عناوینی مانند خلق اعمال، صانع عالم، قادر مرید و … مطرح شده است؛ اما در برخی از آثار معاصر، توحید افعالی در کنار توحید ذاتی و صفاتی بحث و بررسی شده است. در برخی از آثار نیز توحید افعالی، در ضمن توحید در خالقیت، ربوبیت،‌ حاکمیت و تشریع و… مطرح شده است.

توحید افعالی که گاهی از آن به توحید در آفرینش یا توحید در خالقیت خداوند نیز تعبیر می‌شود در اصطلاح فلاسفه به معنای این است که همۀ نظام‌ها و سنت‌ها و علل و معلومات و اسباب و مسببات، فعل خدا و کار او و ناشی از ارادۀ خداست. موجودات عالم هم‌چنان‌که در ذات خود، استقلال وجودی از خدا ندارند، در مقام تأثیر و علیت نیز استقلال ندارند و در نتیجه خداوند همان‌طور که در ذات خودش شریک ندارد، در فاعلیت نیز شریک ندارد. هر فاعل و سببی، حقیقت خود و تأثیر و فاعلیت خود را از او دارد.توحید افعالی خداوند دقیقاً مصداق تسبیح مبارک “لاحَولَ و لاقُوّه إلاَّ بِالله” است که در فلسفه تحت عنوان قاعدۀ “لامُؤَثَّرَ فِی الوجودِ الاّ الله” بیان می‌شود.در نگاه امام خمینی توحید افعالی یعنی حق تعالی در فعل واحد است و وجود شریک در فعل او محال است و همه افعال و مخلوقات، فعل حق تعالی است.حضرت امام در بیان انحصار تاثیر و فاعلیت حق تعالی بر این باور است که حق تعالی فاعلی است که در مبدا بودن برای همه اشیا مستقل است و ایجاد و علیتش، قائم به ذات است و هیچ وابستگی به غیر ندارد و موثری در عالم جز او نیست و از آنجا که استقلال در وجود، ملاک و معیار فاعل حقیقی و ایجادی است و وجودی که عین ربط است نمی‌تواند ایجاد کننده باشد، پس تاثیر و فاعلیت از آن خداوند و منحصر در او است و دیگر اشیاء به منزله واسطه و معدات هستند نه موثر حقیقی.امام خمینی بر این باور است که حق تعالی تمام حقیقت وجود است و هیچ شیئی از حیطه وجودی او خارج نیست و مخلوقات ظل او هستند و هر جا اثری باشد متعلق به خداوند است و ممکنات، جزء تعلقات و روابط و ظهورات او نیستند خود و افعالشان مظاهر فاعلیت حق هستند.

اقسام توحید افعالی

در برخی از کتاب‌های کلامی با عنوان‌های توحید در خالقیت و توحید در رُبوبیّت از توحید اَفعالی بحث می‌شود. توحید در خالقیت به این معنا است که همه موجودات جهان را خداوند آفریده است؛ حتی آنها که به وسیله موجودات دیگر به وجود آمده‌اند، مخلوق خداوندند. توحید در ربوبیت به معنای آن است که خداوند تدبیرکننده جهان و همه موجودات آن است؛ یعنی نظمی در جهان بر قرار می‌کند که جهان و موجودات آن به غایتی که برای آنها درنظر گرفته شده است، برسند.

به‌گفته علی ربانی گلپایگانی از جمله آیاتی که بر توحید خدا در خالقیت دلالت دارند، آیات ۱۶ سوره رعد، ۶۲ سوره زُمَر و ۶۲ سوره غافر است که در آنها خدا وند «خالقُ کلِّ شیءٍ» (آفریدگار همه چیز)، معرفی شده است. برخی از آیاتِ بیان‌کننده توحید در ربوبیت هم عبارت است از آیه ۵۴ سوره اعراف: «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ‌؛ آگاه باشید كه آفرینش و تدبیر به او اختصاص دارد». همچنین آیه ۵۰ سوره طه: «رَ‌بُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ؛ پروردگار ما كسى است كه همه چیز را آفرید؛ آنگاه هدایت کرد». دو آیه اخیر هم توحید در خالقیت و هم توحید در ربوبیت را بیان کرده است.

دلایل عقلی توحید افعالی

یکی از دلایل فیلسوفان مسلمان بر توحید اَفعالی این است که اولا همه موجودات جهان باواسطه یا بی‌واسطه مخلوق خداوندند. ثانیا علتِ علتِ چیزی علت آن چیز است. بنابراین خداوند علت همه مخلوقات در عالم هستی است.

به باور محمدتقی مصباح یزدی، برپایه اندیشه صدرالمتألهین و مبانی حکمت متعالیه، دلیل محکم‌تری برای این مسئله می‌توان مطرح کرد؛ به این نحو که همه علت‌ها و معلول‌ها هیچ استقلالی در وجود خود ندارند و در همه شئونشان به خداوند وابسته‌اند. بنابراین ممکن نیست موجودی بتواند کاری را به صورت مستقل و بی‌نیاز از خدا انجام دهد. در نتیجه هر آفرینشی کار خدا است.

فلاسفه برای اثبات توحید افعالی به ادلۀ متعددی تمسک جسته‌اند که دو مورد از آن ادله را بیان می‌کنیم:

۱ – دلیل فلاسفۀ قبل از ملاصدرا

(در برخی براهین فقط توحید ذاتی مطرح شده؛ به‌گونه‌ای که دیگر مراتب توحید را نیز اثبات می‌کند).
عمدتاً استدلال آنها این است که آفرینش، منحصر به آفرینش مستقیم و بی‌واسطه نیست و خدایی که نخستین مخلوق را مستقیماً می‌آفریند، افعال و مخلوقات او را هم با وساطت می‌آفریند و اگر صدها واسطه هم در کار باشد باز هم، همگی آنها مخلوق با واسطۀ خدا هستند و به عبارت فلسفی: “علتِ علت هم علت است و معلولِ معلول هم معلول است”. با اضافه کردن این مقدمه بر براهین اثبات وجود خدا، معلولیتِ همۀ جهان نسبت به او نیز ثابت می‌شود.
اگر بخواهیم استدلال فوق را به روش منطقی بیان کنیم، چنین می‌گوییم:
۱. علیت و معلولیت در عالم موجودات ساری و جاری است.
۲. سلسله علل به واجب الوجود ختم می‌شوند (به دلیل ادله بطلان تسلسل در علل)
۳. واجب الوجود واحد وحده‌ای است که فرض تکثر در آن راه ندارد.
۴. ماسوای واجب الوجود، ممکن الوجودند.
۵. معلول به علت محتاج است.

۶. معلولِ معلول، خود معلول است و علت علت هم خودش علت است.
۷. همه معلول‌ها با واسطه یا بی‌واسطه باید به علت غیر معلول ختم شوند.
۸. آن علت غیر معلول، همان واجب الوجود است (چنان‌که در ادله بطلان تسلسل اثبات شده است).
۹. پس ماسوای واجب هم در وجودشان و هم در تأثیرشان محتاج واجب الوجودند بلکه، تأثیر آنها، همان تأثیر واجب الوجود است.

۲ – دلیل مبتنی بر اصول ملاصدرا و حکمت متعالیه

هرچند هر علتی نسبت به معلول خودش از نوعی استقلال برخوردار است، اما همگی علت‌ها و معلول‌ها نسبت به خدای سبحان، عین فقر و وابستگی و نیاز هستند و هیچ استقلالی از خود ندارند و لذا خالقیت حقیقی و استقلالی، منحصر به خداست و همۀ موجودات در همۀ شئون خودشان و در همۀ احوال و زمان‌ها، نیازمند او هستند؛ به‌گونه‌ای که محال است موجودی در یکی از شئون هستی خودش بی‌نیاز از خدا باشد و بتواند مستقیماً کاری کند.
اگر بخواهیم یکی از ادله‌ فوق را به روش منطقی بیان کنیم، چنین می‌گوییم:
۱. علیت و معلولیت در عالم موجودات ساری و جاری است.
۲. سلسله علل به واجب الوجود ختم می‌شوند (به دلیل ادله‌ بطلان تسلسل در علل)
۳. واجب الوجود واحد وحده حقیقیه‌ای است که فرض تکثر در آن راه ندارد.
۴. ماسوای واجب الوجود، ممکن الوجود هستند.
۵. ماسوای واجب، وجودشان را از واجب می‌گیرند.
۶. آنچه از ناحیه علت افاضه می‌شود، وجود است.
۷. وجود معلول، در مقایسه با وجود علت، وجود رابط است.

۸. وجود رابط، هیچ‌گونه استقلالی از خود ندارد بلکه عین ربط و وابستگی به علت مستقل خود است.
۹. همه علت‌ها و معلول‌ها، در مقایسه با خدای سبحان، عین فقر و وابستگی و نیاز هستند.
۱۰. پس خالقیت حقیقی منحصر در خداست و سایر موجودات، در همه‌ی شئون خود و در همه احوال و زمان، نیازمند او هستند؛ به‌گونه‌ای که محال است موجودی در یکی از شئون خود بی‌نیاز از خدا باشد و بتواند مستقلاً و مستقیماً کاری بکند.

امام خمینی در بیان ادله اثبات توحید افعالی دو برهان اقامه کرده است:
۱- ارجاع علیت به تشان: حق تعالی تنها علت حقیقی در جهان است و غیر حق تعالی همه معلول او هستند از آنجا که معلول از خود هیچ استقلال و هویتی ندارد بلکه ظهور و شئون علت است، در نتیجه عالم هویتی جز حق تعالی ندارد،پس فاعلیت منحصر در ذات حق و موجودات تنها به منزله واسطه و معد می‌باشند.
۲- قیومت حق تعالی: از آنجا که قیوم بر کمال استقلالی حق تعالی دلالت دارد، پس علت تامه همه ممکنات در عالم اعم از ذوات ممکنات، اوصاف و افعال آنها جزء یک وجود نیست. پس تمام موجودات ظاهر و باطن و تمام عوالم غیب و شهادت، تحت تربیت اسم «الله» و تمام حرکات و سکنات او به قیومیت اسم الله است.

شواهد قرآنی

علاوه بر ادله فلسفی فوق، آیاتی از قرآن و ادعیه و روایات مأثور از معصومان علیهم‌السلام هم توحید افعالی خداوند را تأیید می‌کنند از جمله:
۱. «…انّ القُوَه للهِ جمیعاً… »؛ “همانا همۀ قدرت‌ها از آن خداست.”آیه شریفه، همۀ قدرت‌ها را منحصر در خدا می‌داند و به این وسیله بر توحید افعالی به‌طور صریح دلالت دارد.

برای اثبات توحید اَفعالی، به برخی آیات قرآن و روایات هم توسل می‌شود. مرتضی مطهری در بحث از توحید افعالی، آیه ۱۱۱ سوره اِسراء را شاهد گرفته است. در این آیه آمده است: «وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّـهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِ‌يكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُ وَلِيٌّ مِّنَ الذُّلِّ» ( بگو: «ستايش خدايى را كه نه فرزندى گرفته و نه در جهاندارى شريكى دارد و نه خوار بوده كه [نياز به‌] دوستى داشته باشد). او همچنین عبارت «لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ» (هیچ نیرو و توانى جز به وسیله خداوند نیست) را از مؤیدات توحید افعالی دانسته است.

به باور محمدتقی مصباح یزدی، در آیه ۲۲ سوره انبیاء (‏‏لَوْ‏‎ ‎‏کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتَا؛ اگر در آنها [زمين و آسمان‌] جز خدا، خدايانى [ديگر] وجود داشت، قطعاً [زمين و آسمان‌] تباه مى‌شد‏‏) برهانی در اثبات توحید افعالی آمده است.وی دلیل عقلی موجود در این آیه به شکل زیر صورت‌بندی کرده است:

1. اگر هستی بیش از یک علت می‌داشت، ممکن نبود میان اجزاء آن ارتباط عِلّی‌ معلولی برقرار شود؛ چرا که هر معلولی تنها به علت خودش وابسته است و از علت‌های دیگر تأثیر نمی‌گیرد.
2. هستی از نظم واحدی پیروی می‌کند و میان همه اجزاء آن ارتباط بر قرار است.
3. بنابراین هستیْ علت واحدی دارد و آفریده آفریدگاری واحد است.

دو نتیجه توحید افعالی

در برخی کتاب‌های کلامی، نتایجی برای توحید افعالی بیان شده است که توحید در عبادت و توکل بر خدا از جمله آنها است. به باور محمدتقی مصباح یزدی، کسی که به توحید افعالی اعتقاد دارد، هیچ موجودی را جز خدا شایسته پرستش نمی‌داند؛ زیرا تنها موجودی می‌تواند پرستش شود که خالق و رَبّ انسان باشد.

همچنین به گفته وی، از آنجا که در توحید افعالی، تنها خداوند در جهان هستی به صورت مستقل تأثیرگذار است، تنها به او می‌شود تکیه کرد. او می‌گوید: در آیه ۴ سوره حمد که می ‌گوید: اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَستَعین» (تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم)، این دو نتیجه توحید افعالی بیان شده است.

۲. «ماشاءالله و لاقوّه الاّ به، و لا حول و لاقوه الاّ بالله العلیّ العظیم».
این دعا به‌طور مستقیم همۀ قوه‌ها و حول‌ها را مختص خدا می‌داند و مستقیماً دلالت بر توحید افعالی می‌کند.

نسبت توحید افعالی با اختیار انسان

فرقه‌ها و مذاهب اسلامی گرچه توحید افعالی را می‌پذیرند، درخصوص رابطه آن با اختیار انسان اتفاق‌نظر ندارند.اشاعره می‌گویند: ازآنجاکه علتی جز خدا وجود ندارد، انسان علت افعال خود نیست و افعال او در واقع افعال خداوندند. معتزله معتقدند خداوند افعال انسان را به خود آنها واگذار کرده است. بنابراین افعال اختیاری انسان مخلوق خداوند نیست.شیعیان امامی بر این باورند که انسان مختار است و افعال او واقعا کارهای او هستند؛ اما او در انجام‌دادن آنها علت مستقل نیست و خداوند علت مستقل همه افعال او است.

به باور متکلمان شیعه، نظریه اشاعره مستلزم این است که انسان موجودی مختار نباشد و این با مسائلی چون تکلیف‌هایی که خداوند برعهده انسان گذاشته و عذاب و پاداش اخروی سازگاری ندارد.همچنین دیدگاه معتزله با توحید در خالقیت و فراگیربودن قدرت خداوند منافات دارد. به عقیده شیعیان توحید افعالی ازآن‌رو با اختیار انسان در تعارض قرار نمی‌گیرد که افعال انسان در طول فعل خداوند است. بنابراین آنها را هم می‌توان فعل خدا دانست و هم فعل انسان.

توحید افعالی با اختیار انسان در افعالش، منافات ندارد؛ زیرا خداوند اراده کرده است که انسان با اختیار خود، افعالش را انجام دهد. پس هم افعال انسان و هم مسئولیت آنها بر عهدۀ انسان است، لکن از آن جهت که خداوند این قوا و نیروها را به انسان داده است، افعال انسان مستند به خداوند می‌باشند و مستلزم جبر هم نخواهد بود. به عبارتی خداوند دو گونه هدایت دارد:

۱ – ارائه الطریق

ارائه الطریق، که خداوند فقط راه و چاه را به انسان نشان می‌دهد.

۲ – ایصال الی المطلوب

ایصال الی المطلوب، که خداوند انسان را با قدرت خدایی خودش به مقصود و مطلوب نهایی برساند.

۲.۱ – توضیح

اگر کار خداوند در مورد انسان ایصال الی المطلوب باشد، شبهۀ جبر پیش می‌آید؛ ولی از آنجا که خداوند در مورد انسان چنین کاری را نمی‌کند، بلکه فقط “ارائه الطریق” می‌کند و نیرو و توان این کار را نیز به انسان می‌دهد، پس جبری در کار نیست؛ چنان‌که خود انسان هم در افعالش چنین چیزی نمی‌یابد؛ بلکه بر اختیار خود و توحید افعالی هم‌زمان تأکید می‌کند؛ مثلاً در نماز می‌گوید:
«بحولِ الله و قوّته اقوم و اقعد»
و به عبارت دقیق فلسفی شبهه فوق در صورتی پیش می‌آید که علیت انسان را در عرض علیت خدا بدانیم؛ لکن چون علیت انسان در طول علیت خداوند است، شبهه فوق پیش نمی‌آید؛ یعنی خداوند اراده کرده است که انسان چنین کاری را با اختیار خودش انجام دهد و البته نیرو و قوت انجام کار را خداوند به او داده است.

کتاب‌شناسی

درباره توحید افعالی آثاری چند به صورت مستقل چاپ شده‌اند که برخی از آنها از این قرار است:

• «توحید افعالی از نگاه مذاهب و فرق اسلامی» نوشته حسن ترکاشوند. این کتاب با بیان معنای دقیق توحید افعالی و گزارش و ارزیابی دیدگاه فرق و مذاهب اسلامی، به نقد دیدگاه وهابیت در این زمینه پرداخته است.
• «توحید افعالی در آثار صادقین(ع)» اثر مشترک مهدی ارتقائی و مهدی صفایی‌اصل. نویسندگان، مباحث کتاب را در چهار فصل مفاهیم، مراحل توحید افعالی، رابطه توحید افعالی با مسئله علیت، اختیار و شرور و آثار و نتایج توحید افعالی و بر مبنای آثار امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تبیین و بررسی کرده‌اند.
• «توحید افعالی در صحیفه سجادیه» به قلم مهدی صفائی‌اصل. این کتاب مباحث توحید افعالی و اقسام آن را بر مبنای صحیفه سجادیه تبیین کرده است.